Özgür kalabilmek için tanrıyla savaşmayı göze alan Nartlar, Kuzey Kafkasya halklarının ortak kültürüdür. Bir başka deyişle Kafkasya'nın en eski sözlü kültür mirası olan Nart Destanı Çerkes, Abhaz, Oset, Adige, Karaçay, Çeçen, Kabardin gibi eski Kafkas halklarının ortak ürünü. Yarı tanrı yarı insan kahramanların heyecan verici maceralarının yanı sıra onlardan toplumun dönüşümü, geleneğe bakış, kadına saygı, konukseverlik, inançlar konusunda bilgi sahibi oluyoruz.
Nartlar ile Yunan, İran, Rus destanlarındaki benzerlikler ise dikkate değer. Nartlar, halkın gönlünde manevi kıymete sahiptir. Güneyde bulunan halklar da eklendiğinde Kafkasya'nın "diller dağı"na dönüştüğünü görüyoruz. Yarı tanrı yarı insan olan Nart kahramanlarının hikâyeleri tarım toplumundan yerleşik hayata geçiş, anaerkil düzen, geleneğin dönüşümü, sosyolojik hayatın değişimi, konukseverlik, eski inançların keşfi gibi konularda ufuk açıyor. Oset, Adige, Karaçay nüshaları arasında ise bir takım farklılıklar vardır. Özellikle isimlerdeki farklar, fazladan özen gerektiriyor. Setenay, Sosruko gibi Nart kahramanları çocuk isimlerinde, heykellerde, tablolarda, akademide ve video oyunlarda hâlen yaşatılıyor.
En kahraman Sosruko
Nartlar; Manas, İlyada, Odysseia, Kalavela, Ergenekon, Sasonlu Davut ile birlikte dünya kültürünün anıt eserlerinden. Ancak Sovyet rejiminin tutumu nedeniyle yazıya geç aktarılan ve kitap olarak basımı 1940'lardan sonra yapılan Nartlar, evrensel alanda diğerleri kadar bilindik değil. Aralarındaki bazı benzerlikler ise üzerinde hâlâ çetin tartışmaların yapıldığı "ilk kaynak hangisiydi" konulu bir mitler arası gerginliğe sebebiyet verir. Wrıjmeg'in bilmeden oğlunun ölümüne neden olması İran destanı Şehname'de Rüstem'in oğullarını öldürmesine benzer. İrlanda ve Rus destanlarında da bu tür öldürme motifleri bulunur. Bir başka kahraman Demirci Debet'in çıplak elle kızgın demiri tutup bükebildiği, hayvanlarla konuşabildiği anlatılır. Bu özellikler Hz. Davut'u hatırlatır. Kadın kahraman Setenay'ın Demirci Debet ile ilişkisi; Afrodit ile demirciler tanrısı topal ve çirkin Hephaistos arasındaki bağın benzeridir.
Destandaki maceraların çekirdeğini oluşturan kişi Sosruko'dur. "Şölenleri, amansız savaşları severim" diyen kahraman Nartların gururudur, savaşta usta ve yiğittir. Sosruko doğumuyla Kiklop, yani Tepegöz'e benzetilir. Başından geçen maceralar ise Yunan mitolojisinin diğer kahramanlarını akla getirir. Vücudu çelik olsa da etten kemikten dizleri, Aşil'in tek zayıf yeri olan topuğunu hatırlatır. Tanrılardan ateşi çalıp insanlığa getirmesi Proemetheus'u, kanatlı atı Tığujey ise ona göre daha çok bilindik bir isim olan Yunan mitolojisinden Pegasus'u çağrıştırır. Sosruko kimi zaman açlık çekti kimi zaman masa üstünde dans etti. Pusular ve ejderhalar onu yıldıramadı. Ölüler ülkesine bile gitti: "Atını cehenneme sürdü." Ölümü, kardeşlerinin ihanetiyle oldu.
Onuru yoldaş edindiler
Kafkasya bölgesinde asırlardır süren özgürlük mücadelesi Nart Destanında da kendini gösteriyor. Mitolojik koşullara rağmen halkın gönlünde manevi kıymeti yüksektir. Onurları için tanrıyla savaşı göze alan Nartlar, Tha'nın (Tanrı) kısa ve şanlı bir hayat ya da uzun ve şansız bir hayat teklifine "Köle olarak yaşamak ve bu utanca katlanmaktansa şanlı biçimde ölelim daha iyi" diyerek onuru yoldaş edinmişlerdir. Cengâver bir karakter olan Batrazd örneğin, kabileye bağlılığın önemini temsil eder. Çelikten yaratılan bedeniyle zorba düşmana karşı zaptedilemeyen gücüyle karşı koyar. Korkusuz Batrazd, köleliğe mahkûm edilen köylüleri kurtarır.
Hayvanları koruyan tanrı Amış, bereket tanrısı Thağeleç, orman ve avcılar tanrısı Mezitha, denizciler ve denizaltı dünyası tanrıçası Psıthaguaşe'dir. Nart destanı orman adamları, hortlaklar, cüceler, büyücüler, define bekçileri, kaleler, ejderhaları hikâyesine katar. Son yıllarda popüler olan Yüzüklerin Efendisi, Taht Oyunları gibi yapımlara benzer bir dünyadır bu. Görkemli Nart savaşçıları asalet ve cesaret timsali iken kıskançlık, öfke gibi duygulardan da uzak kalamazlar. Tek kılıç darbesiyle kayayı ortadan ikiye böler, sıçradıklarında uçurum geçebilir, ok atmada mâhir ve şöhret severdir.
Ata vasiyetini bozmak ve kadına saygı
Kafkas halkları arasında kadına bakış kalın sınırlarla belirlenmiş saygıyı içerir. Öyle ki, erkeklerin yaşlı bir kadını dövmeleri üzerine Nart kahramanı Wrıjmeg şöyle der: "Bu kadar alçalmak olabilir mi? Bu utançla yaşamaktansa doğmamak daha iyi! Kadın dövmek, ata vasiyetini bozmak demek!"
Nartların öne çıkan diğer kahramanı ise yarı insan yarı tanrıça olan Setenay-Guaşe'dir. Yaşlanmayan bilge anne konumundaki Setenay savaş ve barışa karar verir. Hastalık, kıtlık, doğal afetlerde Nartların danıştığı, tavsiye aldığı yanılmaz bir figürdür. Birçok Nart annesi onun sayesinde ölümü yenebilmiştir. Doğan çocuklara isim veren ve kulağına üfleyen de odur. Toplumsal görevini aksatmak yerine Demirci Debet ile çatışmayı göze alır. Eski anaerkil düzeni temsil ettiği söylenebilir. Adiyukh, Yemğazei Guaşe, Psıtha Guaşe gibi kadın kahramanlar da destanın güzellikleriyle hatırlanan simalarıdır.
Kaynak sayısı artıyor
Çerkesler ve diğer Kafkas halkları dergilerine, folklor ve müzik gruplarına, özel şirketlerine, çocuklarına bu isimlerden verdi. Destandan parçaların resimleri tablolarda, en kahraman Sasruko'nun heykeli ise meydanlarda yer buldu. Şarkılara konu olan kahramanlık öyküleri akademilerde Nartoloji enstitüleri kurdurdu. Şimdilerde Sosruko'nun başrolde olduğu mobil oyun hazırlanıyor. Kafkas mitolojisi ve Nartlar hakkındaki kaynak sayısındaki artış sevindiricidir. Nart destanından parçalar ise günümüzde hâlen araştırmacılar tarafından toplanmaktadır.
