Projenin kurucu ve yürütücüleri Hadis Veritabanı'nın önemini "Hadisin Müslümanın hayatındaki yerini yeniden gündeme taşıması açısından büyük bir öneme Geçtiğimiz aylarda Meridyen Derneği olarak Hadis ve Siyer Araştırmaları Merkezi çatısı altında Hadis Veritabanı Projesi'ni hayata geçirdiniz. Öncelikle bu merkezde neler yapıyorsunuz?
Melike Koç: Meridyen Derneği olarak 2007 yılında sonpeypeygamber. info portalıyla "Onu anlamak ve anlatmak" sloganıyla yola çıktık. Portal aldığı ulusal ve uluslararası ödüller ve birçok yayınla dijital ortamda sahasında güvenilir bir başvuru kaynağı olarak yayın hayatına devam ediyor. Süreç içerisinde yine aynı sloganla Efendimiz'i (sav) farklı alanlarda, disiplinler arası perspektifle anlatmanın imkanlarını araştırmaya devam ettik ve bu
amaçla sempozyumlar, çalıştaylar, yuvarlak masa toplantıları gerçekleştirdik. Bu çalışmalarda sunulan tebliğ ve müzakereleri de matbu hale getirerek akademiye katkısını kalıcı hale getirmiş olduk. Tüm bu çalışmalar, geçen yıl dokuzuncusu gerçekleşen Hadis ve Siyer ödül törenleriyle taçlandı. Bunlar gibi hadis ve siyer alanlarında yürüttüğümüz pek çok çalışma başat gidince artık Meridyen çatısı altında bir merkez kurma ihtiyacı doğdu. Bu
sebeple 2017 yılında Hadis ve Siyer Araştırmaları Merkezi'ni kurmuş olduk. Bu sene de bu merkez altında Hadis Veritabanı projesini hayata geçirdik.
Peki, Hadis Veritabanı nedir? Bu proje kullanıcılara neyi vaat ediyor?
Fatma Ekinci: Hadis Veritabanı, başta Kütüb-i Sitte olmak üzere klasik hadis kaynaklarının dijital ortama taşınarak belirli arama kriterleri çerçevesinde anahtar kelimeler üzerinden rivayetlere ulaşılmasına imkân veren bir hadis arama motoru. 280 binin üzerinde rivayet, 10 binin üstünde ravi bilgisi ihtiva eden bu çalışma, Türkiye'de bu alanda bir ilk. Projenin en önemli özelliği rivayetlerin Türkçeye özgün tercümelerinin yapılıyor olması
ve uzmanların hadis nosyonuna uygunluğunu kontrol ve teyit ettikleri bir süreçten geçmeleri. Konu, kavram, Arapça veya Türkçe kelime araması yapma, rivayetin sıhhatini sorgulama, rivayetin doğru anlaşılmasını temin edecek kısa açıklamaların varlığı ve senet şemasının hazırlanabilmesine imkân veren yapısı sayesinde alanda önemli bir boşluğu dolduracağına inanıyoruz.
Bu projenin hizmet edeceği en önemli alanlardan biri de Hz. Muhammed (sav)'in sözlerini kendi bağlamı içerisinde bütüncül bir bakış açısıyla ele almayı mümkün kılacak olması. Bir rivayette Hz. Peygamber'in gerçek kastının ne olduğunu anlayabilmek, rivayetin bütün tariklerini görmek ve rivayetler arasındaki bağlantıyı tespit etmekle mümkün. Hazırladığımız veritabanı arama yapılan konu hakkındaki bütün rivayetleri ve bir rivayetin farklı formlarını aynı anda görme imkânı sunarak hadislerin doğru anlaşılması ve yorumlanmasına katkı sağlayacak. Ayrıca bu yönüyle bilhassa lisansüstü çalışmalarda araştırmacıların işini önemli ölçüde kolaylaştıracak.
Bu projeyi tasarlarken bir ihtiyaç doğrultusunda hareket etmiş olmalısınız. Nasıl bir eksiklik hissederek böyle bir proje planladınız?
Melike Koç: Bu fikir hem akademik bir ihtiyaçtan hem de ilgili internet kullanıcılarının gittikçe artan ihtiyaç ve taleplerinden doğdu. Efendimizden bize kalan zengin bir hadis külliyatı var. Bu miras matbu olarak kütüphanelerde bulunuyor fakat her şeyin dijital platformda yer aldığı günümüzde dijital platforma taşınmış değildi ve bilgiye erişim hem bu nedenle hem de Türkçe tercümelerin eksikliği ya da yetersizliği nedeniyle zordu. Biz bu mirası dijitale taşıyarak iki farklı alana yönelik bir hizmet sunmayı hedefledik. Bu alanlardan biri akademik çalışmalar yürüten uzmanlar, diğeri ilgili internet kullanıcısı. Akademik alanda yapılacak olan bir hadis araştırmasında aynı konuyu farklı kaynaklardan araştırmanız, notlar almanız ve tüm tarikleri veya sened zincirindeki ravileri araştırmanız gibi uzun bir süreç gerekiyor. Bu akademisyenler için büyük bir yük.
Hadis Veritabanı ile bu alanda akademik çalışmalar yapan bir uzman İslam coğrafyasında kabul görmüş hadis kaynaklarına tek arama motoru üzerinden erişebilecek. Bu da onun yaptığı araştırmayı, konu üzerindeki derinleşmeyi kolaylaştıracak. Yine başka bir alanda araştırmalar yapan bir akademisyen bir hadise ulaşmak, hadis kaynaklarına başvurmak ihtiyacı duyduğunda hadis ilmine ve Arapçaya vakıf değilse bütün külliyatı taraması oldukça problemli hale geliyordu. Hadis Veritabanı ile hızlıca tüm külliyata erişebilecek ve dil engeli tercümeler sayesinde aşılmış olacak. Akademik çalışmalara Meridyen'in çok büyük bir hizmeti bu. Bu projedeki sivil toplum kuruluşu ve akademi iş birliği de bizim için bu anlamda çok önemli ve ülkemiz için kıymetli bir örnek olduğunu düşünüyoruz. Biz sonpeygamber.info ile yola çıktığımızda akademik birikim ile bu bilgiye erişmek isteyen kullanıcılar arasında bir köprüydük. Artık bir sivil toplum kuruluşu olarak hadis veritabanı ve yıllar içinde hayata geçirdiğimiz pek çok akademik faaliyet ve matbu eserler ile akademik birikime bizzat katkı sunan bir konuma geldik.
Bunun yanı sıra ilgili internet kullanıcısına büyük faydalar sunacak bir çalışma Hadis Veritabanı. Malumunuz sosyal medya artık bir iletişim şekli ve bu mecralarda son yıllarda hadis etiketiyle dolaşan fakat alana hâkim olmayan vatandaşın hadis olup olmadığını bilemeyeceği pek çok bilgi dolaşımda. "Bu hadis mi? Hadis ise metin doğru mu aktarılmış, bağlamı nedir?" gibi soruların cevaplarına ulaşabilmek için pratik bir şekilde başvurabileceğimiz geniş çaplı ve güvenilir bir kaynak yok. Bu anlamda halka Türkçe, kapsamlı ve güvenilir bir çevrimiçi başvuru kaynağı sunmuş olduk. Hem akademik camiadan hem de takipçilerimizden bize yansıyan ihtiyaç tam olarak buydu. Son yıllarda peygamberimizin hadisleri ve sünnetlerini önemsizleştirme, bir Müslümanın hafızasında bu bağlılığı zedeleme çalışmalarına Meridyen'in verdiği bir cevaptır bu proje. Hadisler İslam coğrafyasının ortak değerlerini oluşturan ana unsur ve Efendimiz'den (sav) bize kalan çok büyük bir miras. Peygamberimiz (sav) ve O'nun sünnetini merkeze alan bir yaşam şeklini koruyabilmemiz için gündemin sürekli değiştiği, peygamberimize bağlılığımızın zayıflatılmaya çalışıldığı bir dünyada Hadis Veritabanı bir bağlanma yolu sağlayacak bize.
Fatma Ekinci: Peygamberinin hemen her anını detaylıca kayıt altına almış bir ümmet olmakla iftihar ediyoruz. Ahlakını, siyasetini, aile ve ibadet hayatını, insan ilişkilerini, toplumsal düzenlemelerini ya da savaşlarını bilmek istediğimizde başvurabileceğimiz muazzam bir külliyata sahibiz. Bu külliyat her dönem, o dönemin ihtiyaçları ve toplumsal tecrübeleri bağlamında zenginleşerek bir sonraki nesle aktarılmış. Ancak ne yazık ki bugün, bu eserlerden yeterince yararlanabildiğimizi söyleyemeyiz. Kitabın ve kütüphanelerin elektronik ortama taşındığı, bilgi transferinin büyük oranda dijital mecralar aracılığıyla gerçekleştiği günümüz dünyasında bahsettiğimiz bu külliyatın, ilgilisinin istifadesine sunulması uzun bir süredir gündemimizdeydi. Özellikle son yıllarda akıl almaz bir hız ve çeşitlilikte cereyan eden teknolojik gelişmeler, gündelik hayatın her alanında olduğu gibi bilgiye erişim konusunda da büyük kolaylıklar sağlayarak dijital içerik üreticilerini harekete geçirmiş durumda. Ancak bu mecralarda yer alan içeriklerin sıhhatinin tartışmalı olması, tashihe muhtaç metinlerin kaynağı sorgulanmadan kopyala-yapıştır usulü dolaşıma sokulması yanlış tasavvur ve algılara da yol açabiliyor. Söz konusu dini içerik ve bilhassa Hz. Peygamber'in hadisleri olduğunda bu risk çok daha vahim sonuçlar üretebiliyor. Melike hanımın da bahsettiği gibi hem hadislerin doğru anlaşılması hem de Hz. Peygamber'i doğru tanıma noktasında daha özel bir çaba içinde olmamız gerektiğini düşündük. Klasik hadis literatürünü dijital ortama taşıyarak bilgi teknolojilerinin sunduğu imkânlarla ve güvenilir bir bağlamda ilgilisinin istifadesine açacak bir arama motoru hazırlamaya karar verdik. Sonpeygamber.info web portalıyla siyer ve hadis alanında dijital içerik üretme konusunda edindiğimiz tecrübe de bizi bu noktada cesaretlendirdi.
Projenin ortaya çıkışı uzun bir zaman aldı bildiğim kadarıyla.
Fatma Ekinci: Önce bize gelen talepler doğrultusunda "bu alanda gerçekten böyle bir boşluk var mı, yoksa sadece belirli bir kesimin ihtiyaçlarına mı cevap verecek" gibi sorular etrafında bir ön araştırmayla yola koyulduk. Türkiye'nin farklı üniversitelerinden hadis alanında uzman hocalarımızla istişareler yaptık. Kendilerinden alanın ihtiyaç ve beklentilerini, bir sivil toplum kuruluşu olarak bu beklentilere ne ölçüde cevap verebileceğimiz hakkında kanaatlerini dinledik. Vardığımız sonuç sadece bir veri tabanı hazırlamanın yeterli olmayacağı, mevcut rivayetlerin tercümelerinde de sıkıntılar olduğu yönündeydi. Nihayetinde hadis külliyatının veri olarak dijitale kaydedilip Türkçeye tercümelerinin yapılmasıyla büyük bir ihtiyacın karşılanacağı hususunda mutabık kaldık. Bu arayış bizi bu alanda kiminle çalışacağımız sorusuna yöneltti. Çünkü uzmanlık isteyen spesifik bir alan söz konusuydu ve akademinin iş birliğine ihtiyacımız vardı. Bizim hayalimiz bir arama motoru üzerinden hadislere, hadislerin sıhhat kriterlerine ve Türkçe tercümelerine ulaşılabildiği bir veri tabanı hazırlamaktı. Yolumuz 19 Mayıs Üniversitesi rektörü Prof. Dr. Yavuz Ünal hocamızla bu noktada kesişti. Hatta hocanın benzer bir hayali olduğunu öğrendik. Böylece ortak bir hayali hayata geçirmek için kolları sıvadık. Birikim ve tecrübesiyle, gösterdiği samimi ve olağanüstü gayretle projenin hayata geçmesini sağlayan hocamızın varlığı bizim için büyük bir şans oldu.
Öncelikli hedeflerinizden biri de var olan tüm hadislerin yeniden tercümelerini yaparak sisteme yüklemek değil mi?
Fatma Ekinci: Sistemde şu an 283 bin hadis rivayeti var. İlk iki yıl mevcut hadis literatürünün sisteme kaydı ve rivayetlerin belirli konular etrafında tasnif edilmesiyle geçti. Çünkü kullanıcının aradığı kriterlerde pratik bir şekilde sonuç alabilmesi için verilerin sisteme tanımlanıp belirli konu başlıklarıyla ilişkilendirilerek etiketlenmesi gerekiyordu. Sonrasında tercüme süreci başladı. Yapılan tercümeler alanda uzman mütercimler tarafından yapılıyor, çünkü hadis tercümesi çok özel bir alan. Arapça herhangi bir metnin tercümesi gibi değil. Dili, literatürü, terimleri, o dönemi bilmeyi gerektiriyor. Söz konusu tercüme faaliyeti metinlerin Türkçeye tercümesiyle sınırlı kalmıyor. Tercümeler alanında uzman bir başka hocamızın onayından geçiyor, ayrıca ihtiyaç varsa rivayetin doğru anlaşılmasını temin edecek kısa açıklamalar ekleniyor. Henüz tercümelerin tamamı yapılmadı. Şu ana kadar 36 bini aşkın hadis tercüme edildi, bunların 10 bin kadarı da sistem önce hem tercümesi hem teyidi ve açıklaması yapılmış hadisi öne çıkarıyor. Tercümesi henüz yapılmamış metinlerin de orijinal halini sisteme yükledik. Yani 283 bini aşan rivayetin hepsine bir şekilde ulaşmak mümkün. Bilhassa Arapça bilgisi yeterli olan akademisyenler için veri tabanının mevcut hali çalışmalarına büyük bir kolaylık ve katkı sağlayacak yeterlilikte. Öte yandan tercüme de teyit de devam ediyor. Bu yüzden biz buna tamamlanmış bir proje olarak bakmıyoruz. Devamlı güncellenecek, gelişecek, yeni ihtiyaçlara cevap verecek bir sistem olarak planladık.
Bu proje kapsamında hedeflediğiniz başka önemli işler var diye biliyorum.
Melike Koç: Bu projenin içinden pek çok yeni proje doğacak. Mesela bir projede ravilerin biyografileri olacak. Çünkü veritabanının akademik literatürde ravilerle ilgili çalışmalar noktasında büyük bir boşluğu doldurduğunu söyleyebiliriz. Hadis ravilerinin ilişki ağını bulmak, hangi hadisi kimlerin rivayet ettiğinden yola çıkarak bağlam ilişkisini kurmak sistem üzerinden mümkün. Bir ravinin hangi bölgelerden, hangi hocalardan hadis naklettiği çok önemli. Hadis hocalarımızın tespitine göre bu alanda yapılmış birçok yüksek lisans tezi artık içerik olarak değişecek zira bugüne kadar kendi çabalarıyla ulaştıkları bilgiye sistem üzerinden dakikalar içinde ulaşabilecekler. Akademik çalışmaların niteliği de bir anlamda değişecek. Ayrıca sistemin bir hadis sözlüğüne de ihtiyacı var. Hadis literatürü içerisinde hiyerarşik bir sıhhat sistemi var. Bir rivayetin Hz. Peygamber'e ait olması sıhhati konusunda önemli bir kriter. Fakat sahabe sözü olup Hz. Peygamber'den nakledildiğinde de bunun kategorik bir değeri var. O yüzden orada geçen ibareleri, tüm kategorileri de iyi anlamak adına böyle bir sözlük hazırlamayı planlıyoruz. Bu sayede kullanıcılar en sağlıklı bilgiye ulaşmış olacak. Yine bir başka alt proje olarak Kültür Bakanlığı desteğiyle kültür ve sanatımızı etkileyen hadisler başlığında bir çalışma hazırlıyoruz. Alanın içine girdikten sonra çalışmanın hem boşluklarını hem de daha farklı neye evrilebileceğini görüyoruz. Proje kendi ihtiyaçlarını, yapabileceklerini ve kapsama alanını belirliyor. Biz aslında veritabanını açarak önce ana çatıyı inşa ettik, devamında bu alana hizmet edecek pek çok proje ortaya çıkacaktır.
Yani akademi haricinde toplum için de faydalı bir çalışma oluyor ve bu çok önemli gerçekten.
Melike Koç: Dijital platformda ve günlük hayatın içinde yaşadığımız kültürde hadis adı altında birçok bilgi dolaşıyor. Bu bilgilerin doğruluğunu araştırmak Hadis metodolojisine ve Arapça dil bilgisine sahip olmayan kişi için çok zor. Araştırmak istediğimiz bir metninin veya kelimenin hadis külliyatında hangi bağlamda yer aldığı, metnin tamamının nasıl olduğu, metinle alakalı tüm rivayetleri sistemden kolaylıkla bulabileceğiz. Bu proje bize bir hadisin sıhhat derecesi hakkında da bilgi verecektir. Bu da kullanıcı için büyük bir kolaylık ve istifade sağlayacaktır
Fatma Ekinci: Bu sistemin halk arasında dolaşan bir sözün Hz. Peygamber'e aidiyeti noktasında açıklık getiriyor olması çok önemli. Dün olduğu gibi bugün de Hz. Peygamber'e ait olmayan sözler ona aitmiş gibi rivayet edilebiliyor ve hadismiş gibi muamele görebiliyor. Sistemden bunun teyidinin mümkün olması, o rivayetin tarihsel bir değeri olmakla beraber hadis olmadığını bilmeyi ve ona göre konumlandırmayı sağlayacak. Hadis Veritabanı, hadislerle ilgili halihazırda mevcut tartışmalarda sağlıklı bir duruş sergilemek, hadisin Müslümanın hayatındaki yerini yeniden gündeme taşımak açısından da büyük bir öneme sahip. Dindarlığımızı, Müslümanlığımızı inşada merkezi bir role sahip olan Sünneti ihya etmeye de hizmet edeceğini ümit ediyoruz.
Şimdiden birçok olumlu geri dönüş aldınız bu projeyle alakalı. Nasıl yorumlar geliyor?
Fatma Ekinci: Hadis Veritabanı yayına açıldığı ilk andan itibaren büyük bir teveccühle karşılandı. Üye sayısı ilk birkaç gün içinde 10 bini aştı. Akademiden, takipçilerimizden ve ilgili internet kullanıcılarından aldığımız geri dönüşler büyük bir ihtiyacın karşılandığı yönünde. Bu alanda yapılabilecek en önemli çalışmalardan birini gerçekleştirdiğimize dair değerlendirmeler yapıldığı gibi boşluk ve ihtiyaçlar fark edilerek yeni fikirler, öneriler de getiriliyor. Bu tür dönüş ve eleştiriler bizim için çok kıymetli. Sistemin gelecekte daha kapsamlı ve daha mükemmel hale gelmesine katkı sağlayacak her samimi öneri ve desteğe açık olduğumuzu bu vesileyle ifade etmek isterim. Merak eden Lacivert okurları www.hadisveritabani.info adresine girip sistemi inceleyebilir, detaylı arama yapmak ve kendi çalışma ortamlarını oluşturabilmek için üye olabilirler, kanaat ve değerlendirmelerini bize iletebilirler.
