VELİLER VE GAZİLER SERDARI SÜLEYMAN PAŞA
Osmanlı Devleti'nin kuruluş devrinde ilk beyler, gaziler, dervişler, ahiler, fakihler/fakılar, müderrisler ayrı bir yere sahip olup, kuruluşun mimarları olarak kabul edilirler. Şeyh Edebalı, Dursun Fakih, Ahi Hasan, Davud el-Kayseri, Akça Koca, Turgut Alp kuruluşun en önemli karakterleridir. Bütün bu şahsiyetler Osmanlı medeniyetinin Avrupa'da da yankı bulacak ilk temellerini attılar.
Bu yazımızda konu edineceğimiz Süleyman Paşa, söz konusu âlilerin, sufilerin, gazilerin ve dervişlerin serdarı, hâmisi ve hâdimiydi. Kendisini gaza düşüncesi bağlamında fetihlere adamış, İslam medeniyetinin gelişmesi için kurduğu kurumlar ve mimari yapılar ile önemli bir kültürel değişimi başlatmış, ele geçirdiği topraklarda adil bir yönetim tesis etmişti.
Osmanlıların ikinci padişahı Orhan Bey'in büyük oğlu olan Süleyman Paşa Gaziler zümresi içerisinde hanedan mensubu olarak kuruluş devrine damgasını vuran en önemli şahsiyetlerden birisiydi. Pek çok okuyucunun adını Rumeli'ye geçişte hatırladığı Süleyman Paşa yaptığı fetihlerin yanı sıra hayırsever kişiliği, organizasyon yeteneği, savaşlardaki kahramanlıkları, cesur ve savaşçı karakteri, âlim kimliği ile hemen her alanda kuruluşa damgasını vurmuş, adeta kuruluşun gizli mimarı olmuştu.
Süleyman Paşa'nın Avrupa'da Osmanlı hâkimiyetini tesis etmesiyle başlayan süreç bu kıtada köklü değişimlerin meydana gelmesine neden oldu. Uzun süredir kendi kabuğuna çekilmiş, kilise hegemonyasının baskın olduğu, krallar ile papaların amansız bir mücadelenin içerisine girdiği,bilimin ve düşüncenin gerilediği Avrupa, Osmanlıların gelişiyle birlikte farklı bir çehreye büründü.
Süleyman Paşa'nın başlattığı bu fetih hareketi, Avrupa'nın sadece siyasi kimliğinin değişmesi noktasında ilk adımların atılmasıyla kalmadı, aynı zamanda İslam kültür mirasının bu coğrafyaya aktarılmasını, Osmanlı barışının gelmesini, halkın refahının yeniden yükselmesini de beraberinde getirdi. Bu açıdan bakıldığında Süleyman Paşa, Avrupa için Ortaçağ'ın sonunu getiren bir siyasi lider olma özelliğine de sahip bir karakter olarak ön plana çıktı.
Kuruluş'un kahraman gazisi
Orhan Gazi'nin eşlerinden Efdenze Hatun'dan doğan Süleyman Paşa, 1320'li yıllardan itibaren aktif şekilde babasının yanındaki yerini almış, Palekanon Savaşı'na katılmış, İznik ve İzmit'in alınmasına katkı sağlamış, kısa süre içerisinde cesur ve savaşçı karakteriyle gaziler arasında nam saldığı gibi pek çok şehrin fethinde rol oynamıştı. Taraklı, Göynük ve Mudurnu onun bu dönemde ele geçirdiği şehirlerden bazılarıydı. Aynı dönemde silah arkadaşları konur Alp ve Akça Koca da Karadeniz sahillerine akınlar düzenlemiş ve bölgeyi kontrol altına almışlar, buraların idaresini Süleyman Paşa'ya bırakmışlardı.
Süleyman Paşa, Karesioğulları Beyliği topraklarının Osmanlıların eline geçmesinde de büyük pay sahibi oldu. Orhan Gazi ele geçirilen bu bölgenin idaresini ona bıraktı. Bölgede fetih faaliyetlerine hız veren Süleyman Paşa kısa sürede Kapıdağ, Biga, Lapseki ve Edincik'i ele geçirerek kuzeybatı Marmara bölgesinin neredeyse tamamına hâkim oldu. Bu dönemde yaptığı bir deniz savaşı sırasında Gelibolu tekfuru Andronikos'un oğullarından birini esir aldı.
Bir süre Melik Bey adını alarak Müslüman olan bu prens, savaşlarda Süleyman Paşa'nın en önemli yardımcılarından biri haline geldi. Onun Müslüman olmasında ve gaza akınlarında başrolü oynamasında Süleyman Paşa'nın dindar kişiliğinin ve sürekli danıştığı âlim ve mutasavvıfların payı olsa gerektir.
Rumeli'nin fethi Avrupa'nın kaderini değiştirdi
Süleyman Paşa, Osmanlıların Avrupa'ya kalıcı olarak yerleşip kök salmasının da baş mimarıydı. Orhan Gazi, Bizans içindeki taht kavgalarına karışan Kantakuzenos'nun yardım talebi üzerine asker göndermiş, hatta 1348 senesinde Rumeli'ye yapılan seferi bizzat Süleyman Paşa idare etmişti. Bu seferler sırasında Bizans'ın bölgedeki zayıflığı fark edildiği gibi Osmanlılar Rumeli coğrafyasını tanıma imkânı da bulmuşlardı.
Kantakuzenos'un talebi üzerine iki kez daha Gelibolu'ya geçtiği bilinen Süleyman Paşa, 1352 yılında yine babasının isteği doğrultusunda Kantakuzenos'un yardımına giderek Edirne'ye saldıran Sırp-Bulgar ordusunu mağlup ederek şehri kurtardı ve bu şehre ayak basan ilk Osmanlı beyi oldu. Sefer dönüşünde Çimpe Kalesi'ni ele geçirip bölgeye yapılacak akınlar için üs haline getirdi.
Gücü ve tecrübesi her geçen gün daha da artan Süleyman Paşa'nın mizâcının da etkisiyle, kısa süre içerisinde bölgede yapılan her hareket gazî akınlarına dönüşmeye, uç günden güne daha da hareketli hale gelmeye başladı. Tarihçi Şükrullah'a göre, Süleyman Paşa "Padişah bu kuluna buyurur, bu savaşın ululuğunu bana yakıştırırsa buyruk verir, Yaradanın yarlıgaması, Muhammed dininin gücü, atam kağanın himmetiyle, yüce Tanrı dilerse, isteğince ülke almak işi kolaylaşıp yerine gelir" diyerek Rumeli fetihleri için babasından izin istemiş ve hedefini açıkça izah etmişti.
Bu şekilde "kutsal" bir temele oturtularak başlayan Osmanlı fetihleri gerek Süleyman Paşa'nın ve gerekse diğer alp-gazilerin faaliyetleriyle Balkan coğrafyasının büyük bir kısmına yayıldı. Süleyman Paşa, Gelibolu, Malkara, Bolayır, Ferecik ve Tekirdağ'ı ele geçirdi. Rumeli fetihlerinin sembol isimlerinden Evrenos Gazi onunla birlikte bölgeye giden gazilerden sadece birisiydi.
Uzak görüşlü iskân siyaseti
Süleyman Paşa'nın yaptığı fetihler toplumun her kesiminden destek görüyordu. Onun bu derece övülme sebeplerinden birisi âlimler, sufiler, fakihler ve ahilerin kısacası toplum nezdinde büyük itibar sahibi olan zümreler ile yakın dostluk kurmasıydı. Mesela, dönemin Ahi reisi Ahi Hasan ile Şeyh Edebalı'nın torunu olup tıpkı dedesi gibi önemli mutasavvıflar arasında yer alan Şeyh Mahmud onun dostları arasındaydı.
Şeyh Mahmud, Süleyman Paşa'nın Rumeli'de yaptığı fetihleri "Kerâmet gösterip halka suya seccade salmışsın / Yakasın Rumili'nin dest-i takvâ ile almışsın" dizeleriyle övmüştü. Şeyh Mahmud'un dizeleri, söz konusu şeyhin fetihlerdeki teşvik edici rolünün yanı sıra, derviş zümrelerinin kendilerine karşı son derece lûtufkâr tavır sergileyen Süleyman Paşa'nın şahsına ve Rumeli'nin fethine bakışlarını göstermesi bakımından önemlidir.
Süleyman Paşa ele geçirdiği yerlerde kalıcı Türk yerleşimini sağlamak ve bölgenin İslam toprağı haline gelmesi için büyük gayret gösterdi. Gelibolu'ya Karesi bölgesinde çok sayıda Türkmen'i iskân etti. Rûhî Tarihi'nde onun iskân siyaseti şu şekilde nakledilir: "Cümleden Mığalkara ve İbsala ve Vize ve Tekürtağı'nı ve Seydi Kavağı'n ve Bolayır'ı ve Gelibolı feth idüb, kelîsaların mescîd idüb, çanlıkları minâre itdiler. Ve her yirde imâm ve müezzin ve cema'ât koyub evkât-ı hamse ri'âyet olunur, erkân-ı salât ve icrâ-yı şerâyî, ahkâm-ı nebevî terakki bulub yedi yüz elli sekizinci yılda bu sit ve sedâ Frenge yetişüb ekser kefere sulh idüb cizye virmege râzı ve tâlib oldılar."
Onun pek çoğu ele geçirdiği şehirler olan İznik, İzmit, Göynük, Gerede, Taraklı ve Geyve'de cami veya medrese yaptırdığı, Ferecik'te bir manastırı camiye çevirdiği, Bolayır'da bir imaret ve yine Bursa'da bir cami yaptırdığı, bunların varlığını sürdürmesi için bazı araziler vakfettiği bilinmektedir.
Süleyman Paşa'nın elde ettiği başarılar, Bizans'ı bir anlamda Osmanlıların vassalı haline getirmesi yavaş yavaş imparatorluğun erimesiyle sonuçlanacak bir sürecin ilk adımları anlamına da gelmekteydi. Onun günden güne elde ettiği zaferleri, Anadolu'da Bizans hâkimiyetini neredeyse sonlandırmış, Türkmen beylerinin Osmanlı'nın yüksek hâkimiyetini tanımalarını sağlamış, Avrupa'da yapılacak fetih güzergâhlarının da zeminini oluşturmuştu.
Süleyman Paşa'nın vakıf medeniyeti
Süleyman Paşa savaşçı kişiliği kadar hayırsever kişiliği ve yaptığı vakıflarıyla da tanınan birisiydi. Fetih güzergâhındaki bulunan Göl, Beypazarı, Göynük, Pamukova, Geyve gibi kazalarda yaşayan dinî zümrelere yaşadıkları bölgeleri imar edip, yerleşime açmaları, ahaliye yardımcı olmaları, köprüleri tamir etmeleri gibi şartlarla çok sayıda arazi vakfetmişti. Bu şekilde davranmaktaki amacı şüphesiz yeni ele geçirilen şehirlerin kısa sürede imâr ve iskânını temin etme gayretiydi.
Süleyman Paşa'nın fakihler zümresine mensup Ahmed Fakih, İsmail Fakih, Ali Fakih, Mehmed Fakih ve baba dostu İshak Fakih için Pamukova, Göynük ve Gelibolu'da araziler vakfetmişti. Mevlânâ Alâeddin, Ahi Timurhan, Ahi İlyas, Ahi Çoban, Ahi Ali, Bektaş Şeyh, Mustafa Şeyh, Esenlü Şeyh, Tekür Şeyh, Umur Şeyh ile Göynük'te yaşayan Şeyh Bağdad, Şeyh Paşa, Şeyhî Fakih, Ömer Şeyh, Süleyman Şeyh, Ümmed Şeyh, Şeyh Resûl, Karaca Ahmed Seydi, İzzeddin Şeyh, İlyas Şeyh, Nusret Şeyh, Turhan Şeyh, Arab Şeyh, Hamza Şeyh, Abdal Şeyh ile Hacı Şeyh onun arazi bağışlamak suretiyle faaliyetlerini desteklediği ahiler ve sufilerdi.
Süleyman Paşa'nın şeyhlere karşı yaptığı bağışların sayısını daha da artırmak mümkündür. Mesela, Pelidçik'te kendisine evlatlık olarak bir çiftlik vakfedilen Ebubekir Şeyh onun bağış yaptığı bir diğer sufidir. Süleyman Paşa'nın aynı bölgede, Ali Seyyid oğlu Halil Şeyh, İbrahim Şeyh, Mustafa Şeyh, Ulubeğ Şeyh, Duman Dede, Şeyh Ali Gölî Umurca Şeyh, Yakub Şeyh, Bekir Şeyh, İl-beğ Şeyh gibi sufiler için de vakıflar tahsis etmişti.
Süleyman Paşa, Ahi İlyas'a ise köprü hizmeti görmesi karşılığında Pamukova'ya bağlı Yılan, Çökreler ve Mide köylerini bağışlamıştı. Süleyman Paşa'nın köprü hizmeti için görevlendirdiği ve vakıflarla desteklediği bir diğer isim Ahi Sadık'tı. Süleyman Paşa'nın bu kadar çok vakfının bulunması, büyük gazinin dinî zümrelere duyduğu sevgi ve muhabbetin somut bir yansıması olsa gerektir.
Rumeli fatihinin ani ölümü
1359 yılında Bolayır yakınlarında gazileriyle birlikte çıktığı av, Bithnia bölgesinin ve Rumeli'nin büyük fatihi, babasından sonra padişah olmasına kesin gözüyle bakılan Süleyman Paşa'nın son faaliyeti oldu. Av sırasında atının ayağının bir köstebek deliğine girmesi üzerine atıyla birlikte yere düşerek vefat etti. Oğlunun ani ölümünü haber alan Orhan Gazi, hastalığına ve ilerlemiş yaşına rağmen derhal Bolayır'a giderek onu defnetti.
Süleyman Paşa'nın ani ölümü toplumun her kesimini derin bir üzüntüye boğdu. Rumeli fetihlerinde üs olarak kullandığı Bolayır'a defnedilen Süleyman Paşa'nın mezarının yanına Türk töresi gereği atı da gömüldü.
Balkanlar'daki Osmanlı fütuhâtı ise artık Şehzâde Murad ile oğulları İsmail ve İshak tarafından devam ettirilecekti.
Kısaca toparlamak gerekirse, Süleyman Paşa, talihsiz bir av kazası neticesinde bu dünyadan göçtüğünde, babası Orhan Gazi'nin yüksek himayesi altında, ancak fiili bir hükümdar olarak gerek Bithnia bölgesinin gerekse Rumeli coğrafyasının siyasi ve kültürel gelişimine yön vermiş, yeni bir kültür ve irfan yolunun açılmasına oluşmasına gerek siyasi faaliyetleri gerekse imar faaliyetleri sayesinde yön vermişti.
Kardeşi Şehzade Murad, ileride Gazi Hüdavendigâr olarak Osmanlı tahtına çıktığında ağabeyinin mirasını en etkili şekilde sürdürdü. Edirne'nin fethine giden yol hiç şüphesiz Süleyman Paşa eliyle açılmıştı. Bugün Bolayır'da bulunan mezarı onun Balkan coğrafyasında ve Avrupa'nın güneydoğusunda, başlatmış olduğu kültürel adımın ve Osmanlı adaletinin adeta sembolü durumundadır.