Türk sanat tarihinin en önemli araştırmacılarından biri olan Metin And 2008'de vefat etti. Hayatı boyunca bazıları yabancı dillerde olmak üzere 54 kitap, 1500 kadar bilimsel inceleme, tanıtma, eleştiri yazısı ve ansiklopedi maddesi kaleme aldı. Son derece üretkendi. Müzik, bale, opera, tiyatro, edebiyat ve görsel sanatlar alanında eserler verdi. Uzun yıllar Ankara Üniversitesi Dil Tarih-Coğrafya Fakültesi Tiyatro Bölümü'nde öğretim görevlisi, öğretim üyesi olarak çalıştı. 1994'te emekli olmasının ardından kendini tamamen yeni kitaplarına ve eski kitaplarının yeni baskısına verdi. Metin And'la şahsen tanışma fırsatım olmadı. Kendisini yazdıklarından tanıyorum. Özellikle İlk baskısı Osmanlı'nın kuruluşunun 700'üncü yılı için hazırlanmış olan ve 2002 yılında neşredilen Osmanlı Tasvir Sanatları 1: Minyatür isimli eserinin önsözündeki Osmanlı'ya dair kuşatıcı ve kapsayıcı fikirlerine aşinayım. Metin And, Osmanlı'ya sahip çıkmadan Cumhuriyet'e sahip çıkılamayacağına inanan, "Cumhuriyet ne kadar bizimse Osmanlı da o kadar bizimdir" düşüncesindeki bir Cumhuriyet aydınıydı. 1927 yılında doğduğu için çocukluğunda ve ilk gençliğinde hâlâ taze olan Osmanlı bakiyesine de aşinaydı. Osmanlı Tasvir Sanatları 1: Minyatür kitabının önsözünde bu kitabın ikinci cildinde kendi adlandırması olan Çarşı Ressamları olacağının müjdesini veriyordu. Lakin bu kitabın yayınlanmasına Metin And'ın ömrü vefa etmedi. Yapı Kredi Yayınları'nda yapılan ikinci baskıda kitabın editörü Sabri Koz bu kitapla alakalı durumu şu sözlerle aktarıyordu:
"Osmanlı Tasvir Sanatları'nın ikinci cildi ne olacak, 'Çarşı Ressamları' kitaplaşacak mı" türünden cevabı müşkil sorularının muhataplarından biri olarak yazılmamış bir kitabın basılamayacağını söylemek kolay gibi görünse de bunun Metin Hoca'nın hatırasına yaraşır bir cevap olmayacağını bilmek beni rahatsız ediyor. Bu yüzden 'çarşı resmi' ve 'çarşı ressamları' ile ilgili olup bir araya getirilince bir kitap oluşturacak sayıdaki yayımlanmış makalesini derleme yoluna gitmekten başka çözüm bulamadım."
İşte söz konusu olan bu derleme 2019'un ilk günlerinde okurlarla buluştu. Bu kitabı Sabri Koz'la beraber Hacettepe Üniversitesi Sanat Tarihi Bölümü öğretim üyesi ve İktidar Oyunları ve Resimli Kitaplar: 2. Osman Devrinde Değişen Güç Simgeleri isimli kitabın müellifi Tülün Değirmenci yayına hazırladı. Sabri Koz'un kaleme aldığı sunuş, "Osmanlı'nın Çarşı Ressamları" başlığını taşıyor. İlk cilde ve makalelere olan ilgiyi şu sözlerle aktarıyor Koz:
Bu yazıların, 1985-2007 arasında okurdan gördüğü ilgi, albümlerin kimlik ve içeriklerinin, maceralarının keşfi kadar toplumun her katmanını insan, yapı ve manzara olarak tanıtmayı amaçlayan yönlerinin açıklanması, bir tür "tasvir okuma" denemesi olduğu bu kitapta da bir daha görülecektir.
Tülün Değirmenci'nin giriş yazısı ise "Metin And ve Çarşı Ressamlarının Serencâmı" başlığını taşıyor. Yaklaşık 30 sayfalık bu giriş yazısı sayesinde hem makalelerin serüvenini okurken hem de bu albümlere dair bazı detaylara da sahip oluyoruz. Ayrıca Metin And'ın "17. Yüzyıl Türk Çarşı Ressamları" başlıklı yazısından aşağıda okuyacağınız alıntıyla da Metin And'ın çarşı ressamları derken neyi kastettiğinin özetini sunuyor.
Alanında tek kitap
Çarsı ressamları, çarsıda dükkânları olan, müşterilerin ısmarladığı konularda resimler yapan profesyonel halk ressamlarıdır. Bunlar şehirdeki işliklerinde daha çok Avrupalı müşteriler için kıyafet albümleri yapmışlardır. Osmanlı ülkesine gelen yabancılar, tıpkı şimdinin hediyelik eşya, kartpostal alan turistleri gibi bu kıyafet albümlerini alarak kendi ülkelerine götürmüşlerdir. Kıyafet albümlerinin neredeyse tamamının günümüzde Avrupa müzelerinde bulunmasının sebebi de budur. Nitekim tasvir edilen figürlerin hemen altında ya da üstünde Batı dillerinde yazılmış kısa tanımlama ve açıklamaların yer alması da kıyafet albümlerinin Avrupalılar için yapıldığını göstermektedir. Ekseriyeti Avrupalılar için yapılsa da bu albümlerin Osmanlılar için olanları da var. Ancak bunların pek çoğu günümüze ulaşamadı. Bunun nedeni de Avrupa'dan farklı olarak kültür değerlerimize gerekli özeni göstermememiz, tasvirlere karsı bir çekingenlik göstermemiz yahut belki de bu resimlerin çoğunun erotik konularda olmasından dolayı yok edilmiş olma ihtimalinden kaynaklanıyor. Her ne kadar 16'ncı yüzyıldan albüm örnekleri olsa da, çarşı ressamları ve onların yaptıkları kıyafet albümleri 17'nci yüzyılda yaygınlık kazandı.
Alanında tek olması bu kitabı eşsiz kılan özelliklerden biri. Yapı Kredi Yayınları'nın kitabın Türkçesiyle birlikte İngilizcesini de yayımlamış olması Metin And'ın uluslararası alanda da bu konudaki önemli kişilerden biri olması açısından hayli önemli. Ayrıca kitapta yer alan makalelerin kronolojik olarak okura sunulması Metin And'ın düşüncelerindeki değişimleri, bu albümlere bakışlarındaki farklılaşmayı gözler önüne sermesi açısından dikkate değer. Kitabın son 70 sayfasında yer alan albüm ise konuyla alakalı hiçbir bilgisi ve ilgisi olmayan bir kişinin bile bu kitapla ilgilenmesini sağlayabilecek netlikte hazırlanmış.
Metin And'ın hâlâ yayımlanmayı bekleyen birçok makalesi var. Bu eserlerin de yakın zaman içinde Yapı Kredi Yayınları tarafından neşredileceğine inancım tam.
Bu eşsiz eseri yaptıkları titiz çalışmayla ulaştıran Sabri Koz ve Tülün Değirmenci'ye de ayrıca teşekkür etmek gerektiğini düşünüyorum.
