Tarihler 1803'ü gösteriyordu. Tahtta III. Selim vardı ve Batılılaşma olanca hızıyla devam ediyordu. 1797 yılında Üsküdar'da açılan Mühendishane Matbaası'nın ilk müdürü Müderris Abdurrahman Efendi, III. Selim'e yeni neşrettikleri atlası sunmuştu; Cedid Atlas (Yeni Atlas) Devletin topyekün yenilenme hareketi olan Nizam-ı Cedid hareketinin bir parçası olması düşünülmüştü atlasın.
Biz Türklerde o tarihe kadar haritacılık son derece gelişmiş olsa da bu haritaların tamamı elyazması çalışmalardı. Cedid Atlas ise sadece Osmanlı'da değil, tüm âlem-i İslam'daki ilk matbu harita olması açısından önemliydi. 1729'da İbrahim Müteferrika'nın ilk matbaayı faaliyete geçirmesinin ardından Mühendishane Matbaası hünerlerini göstermiş, elle renklendirilmiş 24 bakır gravürden oluşan bu kitabı basabilmişti.
Bu atlas sadece 50 adet basıldı. Bir nüshası padişah III. Selim'e sunuldu. Devletin önde gelenlerine sunulacak bazı nüshalar dışında geri kalanı depoya kaldırıldı ancak 15-18 Kasım 1808 tarihleri arasında çıkan Alemdar Mustafa Paşa İsyanı nedeniyle gerçekleşen yangında matbaanın deposu da yandı. Tam olarak kaç nüshası kaldı maalesef net değil. Bu yüzden dünyanın en nadir bulunan atlaslarından biri olarak kabul ediliyor. Wikipedia'ya göre dünya kütüphanelerinde toplam 8 tam nüsha var. Bunlar: Topkapı Sarayı, İstanbul Teknik Üniversitesi, Boğaziçi Üniversitesi, Üsküdar Belediyesi, Amerika Birleşik Devletleri Kongre Kütüphanesi, Princeton Üniversitesi, Leiden Üniversitesi ve son olarak da Medine'de yer alan Eqtna isimli nadir kitap satan bir kitabevinde.
Öncelikle bu nüshalardan ikisi üzerinde durmak gerekiyor. Kongre Kütüphanesi'nde yer alan nüsha, Cedid Atlas için vazgeçilmez bir kaynak durumunda. Bu yazıda yer alan haritalar da o nüshadan alındı çünkü bu nüshanın tamamı online olarak erişime açık. İsteyen herkes internet üzerinden, olabilecek en net şekilde bu kitaba ulaşma imkanına sahip. Bunu Amerikan Kongre Kütüphanesi'nin yapıyor olması bizim için üzüntü sebebi olmalı. Kendimize ait olan bir eseri Batı'dan alıyor olmak, içinde bulunduğumuz kültür alanındaki darboğazın göstergelerinden biri.
Dünyanın her yerinden nadir kitapların satışa sunulduğu Abe Books isimli sitede yer alan bilgiye göre Medine'de yer alan Eqtna, bu kitap için 150 bin dolar istiyor. Bir kitaba o para verilir mi demeyin lütfen. Devletimizin bu nüshayı makul bir fiyata satın alması gerektiğini düşünüyorum. Bu bizim millî hazinelerimizden biridir. Cumhurbaşkanlığı Külliyesi'nde kurulan Türkiye'nin en büyük kütüphanesine yakışacaktır.
Bu yazıyı kaleme almadan önce Cedid Atlas 'la alakalı yapılan tezleri tarayarak bilgilerimi tazelemek, yeni şeyler öğrenmek maksadıyla Ulusal Tez Merkezi'nin internet sitesini ziyaret ettim. Karşıma çıkan sonuç son derece şaşırtıcıydı. Bu atlasla alakalı şimdiye kadar hiç tez çalışması yapılmamış. Matbaa bölümünde okuyan bir öğrenci bu kitabın basımına dair bir şey söylememiş, güzel sanatlar bölümünde okuyan bir öğrenci haritaların renklendirilmesi, hat sanatı açısından incelenmesi konularında bir çalışma yapmaya ihtiyaç duymamış, haritacılık bölümünde okuyan bir öğrenci bu haritanın Osmanlı haritacılık geleneğindeki yerine dair bir tez kaleme almamış.
Öğrencilerin bu tezleri yazmamış olmalarından daha çok, onları bu tezleri yazmaya yönlendirecek hocaların eksikliği üzerine konuşmalıyız belki de. Dünyaya kendi gözümüzle bakıp onu kendi gözümüzle görürken artık Avrupalıların gözünden bakmaya başlamamız, kendimizi de Avrupalı sanmamız manasına gelmez mi?
