HER MÜCADELEDEN BAŞARIYLA ÇIKAN BİR KADIN: HALİDE EDİB ADIVAR

Erol Gökşen 04 Ocak 2023, Çarşamba

1884 ile 1964 yılları arasında yaşamış olan Halide Edib Adıvar hem edebiyat dünyasında hem de Cumhuriyet tarihinde adı anılmadan geçilemeyecek isimlerden. Cephede şahit oldukları, şehir ve köy hayatına dair gözlemleri Ateşten Gömlek, Sinekli Bakkal, Vurun Kahpeye, Türk’ün Ateşle İmtihanı, Handan gibi birçok kitabıyla sayısız okura ulaştı. Adıvar’ın 1960’ta Büyük Gazete’de 12 sayı tefrika ettiği kısa roman denemesi İstanbul’da Bir Yabancı ise geçtiğimiz günlerde ilk defa kitaplaştı ve böylelikle Halide Edib külliyatındaki bir eksiklik giderilmiş oldu. Edebiyat dünyasında heyecanla karşılanan bu keşfin kahramanı olan akademisyen Erol Gökşen ile hem yazarı hem de son çalışmasını konuştuk.

Halide Edib Adıvar'ın tefrika ettiği İstanbul'da Bir Yabancı adlı roman ilk kez sizin emeğinizle kitaplaştı. Keşif süreci ve hazırlık aşaması hakkında bilgi verebilir misiniz?

Halide Edib büyük bir yazar olmakla birlikte onun araştırmacılar tarafından yeteri kadar çalışılmadığını söylemeliyim. Bu doğrultuda bir süredir Halide Edib üzerine eğilmiş, ona dair yapılan çalışmaları fırsat buldukça okumaya koyulmuştum. Özellikle yazarlığının son dönemleri bana hayli ilginç gelmişti. Eşinin vefatından sonra yazma azmini kaybetmemesi, eski tutkusu olan yazıyla teselli bularak üretimine ara vermemesini takdirle karşılamıştım. Dolayısıyla Halide Edib'in hayatını okudukça ona dair bir şeyler söyleme, yazma fikri giderek güçlenmeye başlamıştı. Tam da o günlerde bir "tevafuk" eseri olarak yazarın Büyük Gazete'de unutulmuş olan İstanbul'da Bir Yabancı romanının tanıtımıyla karşılaştım. Bu tanıtımdaki röportajda Halide Edib'le konuşan Faiz Turhan bir sonraki sayıda tefrikaya başlayacaklarını duyuruyordu. Elbette önce şaşırdım, heyecanlandım. Hiç bilinmeyen bir roman mıydı bu? Heyecan yerini bu defa sorgulamaya bıraktı: "Bu eser başka bir adla yayımlanmış olabilir miydi?"

Prof. Dr. İnci Enginün, doçentlik çalışmasında, bazı kaynaklarda yazara ait bir roman olarak İstanbul'da Bir Yabancı adının geçtiğini, ancak böyle bir esere rastlamadığını belirtmekteydi. Bu bilgiye ulaşınca söz konusu kayıp romanı keşfettiğimi anladım ve çok mutlu oldum. Ardından Can Yayınları'nın değerli editörü Mustafa Çevikdoğan'ı durumdan haberdar ettim, o da çok heyecanlandı, en kısa zamanda kitabı basmak istediklerini söyledi. Böylece roman şu anki hâliyle okurla buluşmuş oldu.

Kitabın Adıvar külliyatındaki yeri nedir? Konusu ve yazıldığı dönem hakkında ne söylemek istersiniz?

İstanbul'da Bir Yabancı kısa bir roman. Esasında Halide Edib Adıvar'ın eşinin vefatından sonraki bütün romanları çok uzun değil. Bununla birlikte İstanbul'da Bir Yabancı, Halide Edib külliyatının tamamlanması ve son dönem romancılığının örneklendirilmesi açısından dikkate değer. Romanda, çok eskiden beri İstanbullu olan Kibarzadeler ailesine mensup Sadullah Bey'in hayat hikâyesi anlatılmakta. Söz konusu romanda "İstanbul kimindir?", "İstanbul kime aittir?", "İstanbullu nasıl olunur?" gibi Halide Edib'in pek çok romanında ele aldığı konular yeniden masaya yatırılır. Halide Edib'in tekrar tekrar aynı konulara dönmesi, bunları açmaya, derinleştirmeye çalışması önemli. Çünkü İstanbul, daima değişen, değiştikçe yenilenen, dönemden döneme farklı kimliklere bürünen bir şehir. Hayatı boyunca ülkenin pek çok dönemine tanıklık eden Halide Edib gibi bir yazarın bu zamansal değişimi İstanbul üzerinden vermesi, mekân olarak onu seçmesi çok manidar, bu durum İstanbul'u sosyal ve kültürel bağlamda ülkenin merkezi olarak gördüğünü gösteriyor.

Halide Edib genç yaşta edebiyatla ilgilenmeye başlıyor, çeviriler yapıyor… Nasıl bir çocukluk geçiriyor? Gençliği ve yetiştiği ortam hakkında ne anlatmak istersiniz? Bu dönem, yazdıklarını nasıl etkilemiştir?

Halide Edib'in iyi bir eğitim aldığı herkesin malumu. O, kendisine sunulan fırsatları değerlendirmiş ve kendisini çok iyi yetiştirmiştir. Bu doğrultuda okumaya hevesli biri olarak gördüğünü, duyduğunu öğrenmeye çabalayan bir çocukluk ve gençlik dönemi geçirir. Doğal olarak yazma isteği de gençlik yıllarında ortaya çıkar. Bu dönemden itibaren bir yandan yabancı dil öğrenerek ufkunu genişletirken bir yandan da çeşitli eserler çevirmeye çalışır ve ardından yavaş yavaş telif eserlere yönelir. Böylece gözlemlerini okuduklarıyla şekillendirerek hikâyeler ve romanlar yazmaya başlar.

Halide Edib, edebiyat alanında romandan tiyatroya birçok farklı metin üretmiş bir isim. Onun edebiyat dünyamızdaki yeri hakkında ne söylemek istersiniz?

Cevaplaması çok güç bir soru bu. İlk elden diyebilirim ki onu "nevi şahsına münhasır" bir yazar olarak görmek gerekiyor. Roman sanatında özel bir yer edinmiş ve farklı türlerde eser vermiş ilk büyük kadın yazarımızdır. Küçük yaşlardan itibaren girdiği edebiyat dünyasında sizin de dediğiniz gibi pek çok türde yazan, kendine has bir dünya kurabilen entelektüel bir yazar profili çizer. Dahası Halide Edib, Osmanlı'nın son dönemiyle Cumhuriyet'in kuruluşuna ve gelişim dönemine tanıklık etmiştir. Bu yüzden de eski ile yeniyi, Doğu ile Batı'yı kendi deneyimlerinden yola çıkarak karşılaştırabilen, geçmiş ile günümüzü somut bir şekilde değerlendirebilen, ele aldığı her konuyu hayattan koparmadan anlatan, gözlem gücünün derinliği sayesinde insanımızı yakından tahlil ederek işleyen bir yazar.

Halide Edib Adıvar bugünün gençlerine ne söylüyor? Onu ilk kez okumak isteyenler için hangi kitaplarını tavsiye edersiniz?

Benim nezdimde Halide Edip, girdiği her mücadeleden başarıyla çıkmasını bilmiş biri. Hem siyasi düşünceleri hem de yazarlığı çoğu zaman eleştirilere maruz kalsa da o, 1900'lerde ataerkil bir toplumda entelektüel bir kadın yazar olarak ortaya çıkmış, kendisini erkeklerin çoğunlukta olduğu edebiyat dünyasına kabul ettirmiştir. Bu entelektüel kimliği yaratabilmek için daima çalışmış, okumuş ve üretmiş olması da çok değerli. Bu bağlamda kendisinin de gençlere daima okumayı, gelişmeyi, çalışmayı öğütleyen bir yazar olduğunu biliyoruz.

Hatıra türünün, bir yazarın hayatına ortak olmakta ve yaşadıklarına tanıklık etmekte önemli bir yeri olduğuna inanıyorum. Dolayısıyla genç arkadaşlarımıza Halide Edib'in hatıralarını okumalarını ve yazarı tanımaya Mor Salkımlı Ev ile başlamalarını tavsiye ederim. Bununla birlikte onun Sinekli Bakkal romanını da eserleri arasında ayrı bir yere koyuyorum. Gençlerin bu romanı seveceklerine inanıyorum.

Halide Edib Adıvar Kimdir?

1882 yılında İstanbul'da doğan Halide Edib'in babası Ceyb-i Hümayun başkâtibi Selânikli Mehmet Edip Bey, annesi Bedrifâm Hanım'dır. Annesini küçük yaşta kaybeden Halide Edib Amerikan Koleji'nde okudu. Rıza Tevfik'ten Türk Edebiyatı ve felsefe, Salih Zeki'den matematik, Şükrü Efendi'den de Arapça dersleri aldı. Bu eğitimin neticesinde hem metafizik hem de pozitif bilim temayülü kazandı. Amerikan Kolejini bitirdiği yıl (1901) hocası Salih Zeki Bey ile evlendi ve iki erkek evlat dünyaya getirdi. Yazı hayatına Meşrutiyetin ilanından (1908) hemen sonra başladı. Keskin kalemi nedeniyle 31 Mart Vakası'nın ardından Mısır'a kaçtı ve ardından İngiltere'de bir yıl kadar geçirdi ve bir yıl sonra yurda döndü. Dârülmuallimât'ta pedagoji öğretmenliğine tayin edildi. Eşinin ikinci evliliğini yapması üzerine ondan ayrıldı. 1911'den itibaren eserlerinde Halide Edib imzasını kullanmaya başladı. İlk dönem yazılarında daha çok kadın ve çocuk eğitimi üzerinde duran Halide Edib, kadınların toplum hayatına katılması ve eğitilmesi için Teâli-i Nisvân Cemiyeti'ni kurdu. 1912'de kurulan Türk Ocağı'nda da görev aldı. Balkan Savaşı sırasında Teâli-i Nisvân Cemiyeti'nin kurduğu hastanede hemşirelik ve hastabakıcılık yaptı. 1917'de Suriye'de çalışırken Doktor Adnan Adıvar ile evlendi. 15 Mayıs 1919'da İzmir'in işgali üzerine düzenlenen Fatih, Kadıköy ve Sultanahmet mitinglerinde yaptığı konuşmalarla iz bıraktı. Mustafa Kemal'in çağrısıyla Milli Mücadele'ye katılan Halide Edib, Anadolu'ya gizlice silah kaçırma operasyonlarında görev aldı ve Ankara'ya giderek Mustafa Kemal'le fikir alışverişi yapan münevverler arasına katıldı. Daha sonra yapılan birtakım inkılapları eleştirdiği ve Mustafa Kemal'i diktatör olarak nitelendirdiği için yurt dışına kaçtı. Mustafa Kemal Atatürk'ün vefatından iki yıl sonra Türkiye'ye döndü ve İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi'nde İngiliz Dili ve Edebiyatı Kürsüsü'nü kurmakla görevlendirildi ve 1950 yılına dek burada profesörlük yaptı. Bir dönem bağımsız İzmir milletvekilliğinde bulundu. 9 Ocak 1964'te İstanbul'da hayatını kaybederek Merkezefendi Mezarlığı'na defnedildi.

Eserleri

Roman: Heyula (1908), Raik'in Annesi (1909), Seviye Talip (1910), Handan (1912), Yeni Turan (1912), Son Eseri (1913), Mev'ud Hüküm (1918), Ateşten Gömlek (1923), Vurun Kahpeye (1923), Kalp Ağrısı (1924), Zeyno'nun Oğlu (1928), Sinekli Bakkal (1936), Yolpalas Cinayeti (1937), Tatarcık (1939), Sonsuz Panayır (1946), Döner Ayna (1954), Akile Hanım Sokağı (1958), Hayat Parçaları (1963)

Hatırat: Türkün Ateşle İmtihanı (1962), Mor Salkımlı Ev (1963)

Hikâye: İzmir'den Bursa'ya (1922), Harap Mabetler (1911), Dağa Çıkan Kurt (1922)

Tiyatro: Kenan Çobanları (1916), Maske ve Ruh (1945)

Benzer Haberler

Bir eğitmen olarak sosyal medya üzerinden sayısız kişiye ulaşıyorsunuz ve binlerce kadın paylaşımlarınızı ve görüşlerinizi oldukça dikkate alıyor. Instagram bu noktada amaç mı, araç mı sizin için?

Bir bilinmeyeni, kuvveti, soruyu ya da en genel manada bir “şeyi” cevaplamanın pek çok yolu vardır. Buradan çeşitli yolları çocuklarına rağmen değil, çocuklarıyla beraber yürüyerek “şeyler”ine cevaplar arayan onlarca kadın geçti. Bu hikâyelerin tümünün kesiştiği bir nokta var: “Nanoparçacık!” Evet evet yanlış duymadınız! Bu teoriye göre, küçük parçacıklar çözülür ve büyük parçacıkların yüzeyinde tekrar birikirmiş. Konu bilime dayandıysa o halde şimdi sırada dünyası bilimin ışığında aydınlanan bir kadın, Sümeyye Ceylan var. Sümeyye’nin sadece kendi çocuklarını değil, binlerce çocuğu ışığıyla aydınlatan güçlü ve kocaman kanatları var. Geçtiğimiz günlerde nanoparçacıklarla ilgili bilim dünyasındaki yeni bir gelişmeyi takipçileriyle paylaştı. Laboratuvar görüntüleri, nanoparçacık büyümesinin boyut farkıyla değil, kusurlarla yönlendirildiğini ortaya koyuyordu. Tıpkı buradaki kadınların sadece kusursuz oldukları için değil aynı zamanda kusurlarıyla var olmaları gibi. Ceylan’ın hikâyesi de bu minvalde yükselip alçalan dalgalar gibi bir istikrara sahip. Bu topraklarda kız çocuklarına öğretilenin aksine matematikten korkmayan, astronomi sevdalısı, Eğitim Tasarımcısı, Usturlab Kurucusu Sümeyye Ceylan ile kim olduğunu değil, kim olmadığını, evdeki Sümeyye’yi, Usturlab’ı, bilimin cinsiyetini, anneliğinin keskin virajlarını, sinema dünyasındaki kadın anlatılarını ve çok daha fazlasını konuştuk.

Araştırmacı yazar N. Ahmet Özalp geçtiğimiz ay 69 yaşında aramızdan ayrıldı. Öğretmen, yayıncı, gazeteci, ansiklopedi yazarı olarak kalemi elinden hiç bırakmayan Özalp, Cumhuriyet öncesine ait yüzlerce belge ve kitabı inceledi, bunları günümüz alfabesiyle okura sundu. Mehmet Akif ’ten Filibeli Ahmed Hilmi’ye, Halid Ziya Uşaklıgil’den Ahmet Rasim’e pek çok isimle ilgili çalışmalarda bulundu. Türk İslam tarihinden destanlar, cenknâmeler, tekerlemeler, maniler, ninniler derleyen Özalp’in son dönemde kitaplarını Büyüyenay Yayınları etiketiyle okuyorduk. Ahmet Özalp’in emeklerini yayıncı dostu Mustafa Kirenci ile konuştuk. Kirenci, “kitapların vicdanı” olarak gördüğü üretken yazar için “Neredeyse son 30 yılı kadim kültürümüze dair eserleri incelemek ve gün ışığına çıkar makla geçti” diyor.

Ruhun Dirilişi’nde Sezai Karakoç, “Ah arı olsaydım. Çiçeklerden çiçeklere koşsaydım. Çiçeklerin özünden bir dünya kursaydım, gelecek kuşaklar için…” der. Çiçeklerin özünden bir dünya kurmak için illa arı olmak gerekmiyor kanımca. Gelecek kuşaklar için, arı gibi özenle çalışan insanlar var. Telem Hoca onlardan biri. İTÜ’de 26 yıl boyunca öğretim üyeliği, birçok idari görev ve rektör yardımcılığı yapmış. Emekliliğe hak kazanır kazanmaz ise müsaade isteyip, yıllarca hayalini kurduğu, sırrı “özen” kelimesinde gizli olan TELEMDEN markasını kurmuş. Bunlar Telem hocayla ilgili bir giriş yazısına sığdırabileceğim genel bilgiler elbette. Onun dünyasına girdikçe kendimi bir nar bahçesini gezer gibi hissettim. Nar bahçesi gezip hayran olmamak mümkün mü? Prof. Dr. Ü. Telem Gök ile genel hatlarıyla akademinin zirvesinden sanat ve tasarıma uzanan hikâyesini, çiçek gibi markası TELEMDEN’i, 2 çocukla nasıl profesör olduğunu, mesele edindiği “atıksız mutfak” konusunu, örtünme kararını nasıl verdiğini ve daha başka şeyleri konuştuk. Narçiçeği gibi söyleşi oldu, keyifli okumalar…