Kaynak ülkeden varış ülkesine
Türkiye, 1960’lı ve 70’li yıllarda göç hususunda bir kaynak ülke idi. Yani dış ülkelere göç vermekteydi. 80’li ve 90’lı yıllarda ise daha çok bir geçiş ülkesi, yani transit ülke haline geldi. Ortadoğu’dan gelenler Türkiye üzerinden Avrupa’ya geçmeye başladılar. 2000’li yıllardan sonra ise ekonomik iyileşmenin sonucu olarak, Avrupa’ya geçmek için Türkiye’ye gelenlerin bir kısmı Türkiye’de kalmayı tercih etmeye başladı. Hatta bazı kişiler baştan varış ülkesi olarak Türkiye’ye gelmekteler.
Üç yıldan uzun bir süredir devam eden Suriye iç savaşı sebebi ile Türkiye'ye sığınmacı olarak gelen ve bu kadar uzun süreceği tahmin edilemediği için bugüne kadar misafir konumunda olan Suriyeli vatandaşların Türkiye'deki durumları hem kendileri hem de Türk vatandaşları için büyük merak konusu. Suriyeli mültecilerin durumuyla ilgili merak edilen soruları uzmanlara sorduk. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi'nden Prof. Dr. İbrahim Kaya ve Doç. Dr. Faruk Kerem Giray, mültecilik meselesini bütün hukuki cepheleriyle masaya yatırdı: Türkiye'deki Suriyelilerin hukuki konumları nedir? Vatandaş olabilirler mi? Seçimlerde oy kullanabilirler mi? Bölge ülkelerini yalnız bırakan Avrupa ülkelerine yaptırım uygulanabilir mi?
Öncelikle bize vakit ayırdığınız için teşekkür ederim. Açıkçası aklıma ilk gelen soru Suriyelilerin şu anki konumlarından ötürü ikamet ve çalışma haklarının ne durumda olduğu? Çünkü görüştüğüm Suriyelilerin de en büyük sorunu durumlarının muğlaklığı. Ayrıca kalış süresi uzarsa sağlık güvencesi, sigorta ya da evlilik-boşanma ve ikamet gibi hakları nasıl olacak? Hangi hukuk ve anayasa üzerinden değerlendirilecek?
Öncelikle bize vakit ayırdığınız için teşekkür ederim. Açıkçası aklıma ilk gelen soru Suriyelilerin şu anki konumlarından ötürü ikamet ve çalışma haklarının ne durumda olduğu? Çünkü görüştüğüm Suriyelilerin de en büyük sorunu durumlarının muğlaklığı. Ayrıca kalış süresi uzarsa sağlık güvencesi, sigorta ya da evlilik-boşanma ve ikamet gibi hakları nasıl olacak? Hangi hukuk ve anayasa üzerinden değerlendirilecek?
İbrahim Kaya: Sorunuzun sıralamasından farklı olarak cevabıma öncelikle son sorunuzla başlayacağım. Zira ister yabancı olsun isterse Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olsun, herkesin hak ve hürriyetleri başta anayasamız sonrasında ilgili kanunlarla düzenlenmektedir. Dolayısıyla, Suriyelilerin hukuki statüsü de 1982 tarihli anayasamız ve de buna uygun olarak çıkartılan 6458 sayılı Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanunu ile düzenlenmektedir Ayrıca oldukça yakın bir tarihte (22 Ekim 2014) yürürlüğe giren Geçici Koruma Yönetmeliği'ni de hukuki düzenlemeler kapsamına eklemek gerekir. Söz konusu yönetmelik detaylı şekilde, sadece Suriyelilerin değil, geçici koruma statüsüne giren tüm yabancıların Türkiye'ye kabullerini, Türkiye'de kalışlarını, Türkiye'den çıkışlarında yapılacak işlemleri düzenlemektedir.
Hemen belirtelim ki; Türkiye'ye gelen Suriyelilerin hukuki statüsünü ikiye ayırarak değerlendirmemiz lazım. Suriye'den ülkemize toplu olarak yani kitlesel bir göç şeklinde gelenler, 6458 sayılı Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanunu kapsamında geçici koruma statüsüne tabidirler. Buna karşılık münferit olarak gelenler ise ikincil koruma statüsüne girmektedir.
İç savaştan kaçarak ülkemize gelen Suriyelilere ülkelerine dönemediklerinden ve toplu halde geldiklerinden dolayı 'geçici koruma' statüsü verilmiştir. Hem kanun hem de yönetmelik, uluslararası hukukta bulunan bir kimsenin işkenceye veya insanlık dışı muameleye tabi tutulacağı bir ülkeye geri gönderilmesini yasaklamaktadır. AİHM kararları da bu yöndedir.
Suriyeliler, Göç İdaresi Genel Müdürlüğü'nün belirlediği illerde kalabileceklerdir. Özellikle geçici koruma kimlik belgesine sahip olmak, Türkiye'de kalma hakkı sağlar. Ancak hemen belirtelim ki; bu belge ikamet izni veya bu izin yerine geçen belgelerle eş değer sayılmaz. Suriyeliler temel ve acil sağlık hizmetlerinden de yararlanabilmektedirler. Hatta bu kapsamdaki tedavi ve ilaçlardan hasta katılım payı alınmamaktadır. Çalışma imkânları bakımından ise, geçici koruma kimlik belgesine sahip olanlar, Bakanlar Kurulunca belirlenecek iş kollarında ve coğrafi alanlarda çalışabilmek için Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı'na başvurarak çalışma izni almak zorundadırlar.
Evlenme ve boşanma gibi, günlük hayata dair ilişkiler ise yabancı olmaları sebebiyle 5718 sayılı Milletlerarası Özel Hukuk ve Usul Hukuku Hakkında Kanun hükümlerine göre çözüme kavuşturulacaktır.